Geschiedenis
FABRIEK MET SCHOORSTEEN HOOGAKKERLAAN 2 TE APELDOORN
Industrieel erfgoed
Foto : Collectie Coda archief
De wasbeitsfabriek rond 1910 met toegangspoort gezien vanaf de Badhuisweg
Historie en ligging :
De oorsprong van de wasbeitsfabriek ligt zo rond 1875 toen meubelmaker Th. Mensing vanuit Den Haag naar Apeldoorn kwam om naast zijn beroep ook zijn hobby – het bakken van (Delfts)blauwe tegels – te kunnen uitoefenen. Wanneer Theo Mensing op de Hoogakkerlaan arriveerde is niet precies bekend maar bekend is wel dat Mensing in 1875 al een vergunning aanvroeg voor het plaatsen van een schoorsteentje op het pand Hoogakkerlaan 4. Dat ambtelijke molens ook toen al langzaam maalden, mag blijken uit het feit dat de toestemming hiervoor in 1907 verleend werd. Precies 32 jaar nadat de aanvraag was ingediend.
In 1886 richtte Th. Mensing samen met zijn zoon H.B. Mensing een bedrijfje op met de naam “Nederlandsche Stoom Chemische fabriek Mensing & CO Fabrique de Faience Artistique”. Het bedrijf droeg ook wel de naam “Ned. Wrijfglazuur & Bijtsfabriek”.
De firma Mensing was de uitvinder van de “was- en kleurglazuur”, veel toegepast als afwerking van houtwerk. Voorheen werden meubels in een “rookkast” geplaatst om op kleur te komen. In de bedrijfsruimte stond onder meer een aantal mengmolens opgesteld (deze zijn overgedragen aan de collectie van het museum Marialust). Het gebouw dateert nog voor een deel uit de late 19de eeuw.
Uit de verzamelde documentatie blijkt dat in 1907 naar plannen en onder uitvoering van architect R. Dales te Apeldoorn, een werkplaats aan het gebouw is toegevoegd. Uit deze tijd zal ook de hoge vrijstaande schoorsteenpijp dateren, welke echter geen directe betekenis had voor de bedrijfsuitoefening. Deze schoorsteen met oven werd gebruikt voor de vervaardiging van porselein, een liefhebberij van Mensing sr.
Dag en nacht blies deze schoorsteen de rook uit van een tot twaalfhonderd graden verwarmde oven waarin het porselein gebakken werd. Verkocht werden deze artikelen nooit, omdat Mensing sr. nooit het “echte” porselein wist te maken. Toch waren zijn tableaus dermate mooi dat een “tegelportret” van De Ruyter jarenlang in het Scheepvaartmuseum te Amsterdam logeerde.
Tijdens het aanleggen van de tuin zijn wel resten van tegels gevonden uit de periode 1915 – 1917 met daarop vermeld allerlei codes die erop wijzen dat er uitgebreid getest werd op kleur en samenstelling.
De schoorsteen is via een ondergronds rookkanaal verbonden met het fabrieksgebouw. Verder staat bij de schoorsteenpijp een uit het tweede kwart van de 20ste eeuw daterend gebouwtje, dat thans in gebruik is als garage.
Het bedrijf bestond tot 1976. Daarna werd het gebouw inwendig sterk verbouwd ten behoeve van een aantal wooneenheden. Uitwendig verdwenen het oorspronkelijke aanwezige zadeldak en de oude gevelopeningen van het lage deel aan de zijde van de badhuisweg. Ook de uitbouw tegen de linker zijgevel van het twee-laags gedeelte is niet oorspronkelijk. Thans is de fabriek in gebruik als één groot woonhuis.
Het voormalige bedrijfscomplex is gesitueerd op een thans door woningen omsloten terrein aan de noordelijke zijde van de Hoogakkerlaan, nabij de aansluiting van deze laan op de Sprengenweg. Toen de omringende enk aan het begin van de 20ste eeuw nog niet bebouwd was stond het fabriekje geheel vrij in de ruimte. Het kan gezien worden als historisch bedrijfsgebouw van belang voor het zichtbaar houden van de lokale industriële ontwikkeling van Apeldoorn aan het einde van de 19de eeuw, toen zich diverse grote en kleine bedrijven vestigden in en rond het dorp. Daarmee behoort het tot het industriële erfgoed van Apeldoorn.
De schoorsteen
In het begin vande 20ste eeuw ontstaan er door de grotere aantallen te bouwen schoorstenen standaardtypes voor kleinere schoorstenen tot ongeveer 20 meter hoogte. De koppen krijgen een zeer karakteristiek uiterlijk met gebogen stenen, zodat de uitkraging een vloeiende lijn krijgt. De schoorsteen van de Nederlandsche Stoom Chemische Fabriek Mensing & Co voor Wasbeits en Wrijfglazuur is daar een voorbeeld van. De stenen zijn rode radiaalstenen met op twee plaatsen een decoratieve band en een bijzondere kop, een kraag met een zogenaamde hoge hoed met vlak daaronder nog een uitspringende dertienlaagse versiering. Dit is een zaagtand opgevuld met driehoeken die boven de voet van de schoorsteen zijn aangebracht.
Wanneer de kanteelvormige onder- en bovenlaag niet meegerekend worden, is dit de standaardversiering 2C van Canoy-Herfkens. De versiering is ingesloten tussen twee enkelvoudige gele lagen, die beide met kantelen verbreed zijn. De schoorsteen is circa 20 meter hoog. Het is helaas niet te achterhalen wie de bouwer is van de schoorsteen.
De fabriek met schoorsteen is sinds 1990 in bezit van de familie Reijerman. Doordat de Gemeente Apeldoorn bereid is geweest om extra subsidie toe te kennen komt de mogelijkheid om de schoorsteen te restaureren in beeld. Ook de provincie Gelderland draagt bij en inmiddels heeft de erfgoedvereniging Heemschut ook een donatie gedaan.
De SAM (Stichting Apeldoornse Monumenten) heeft de schoorsteen opgenomen in het programma van de open monumentendagen die gehouden worden in het weekend van 10 en 11 september 2022. Tijdens deze dagen zal de fabriek met schoorsteen rondom te bezichtigen zijn.
De firma Meijer, gespecialiseerd in het restaureren van oude fabrieksschoorstenen, heeft de restauratie gepland voor najaar 2023.
Om deze mooie schoorsteen voor het nageslacht te behouden kunt u een steentje bijdragen door een bedrag over te maken op rekeningnummer:
NL78 RABO 0103167366 t.n.v. P.P.J. Reijerman